مدارک الأحکام فی شرح شرایع الإسلام (کتاب)سید شمس الدین محمد بن علی بن حسین موسوی عاملی جبعی (۹۶۴- ۱۰۰۹ ق)، مؤلف کتاب مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام می باشد. ۱ - اهمیت کتابکتاب «مدارک الاحکام» از بهترین کتاب‌های استدلالی فقهی و یکی از بهترین شروح شرایع الاسلام تالیف محقق حلی (م ۶۷۶ ق) می‌باشد. کتاب شرایع الاسلام از همان ابتدای تالیف، مورد توجه فقهای عظام واقع شده و کتاب‌های ارزنده‌ای همچون «جواهر الکلام»، «مسالک الافهام»، «مدارک الاحکام»، «مطالع الانوار»، «دلائل الاحکام»، «مصباح الفقیه» در شرح آن نوشته شده است. کتاب مسالک الافهام شهید ثانی، زین الدین علی بن احمد عاملی (م ۹۶۶ ق) یکی از این شروح ارزنده است. قسمت عبادات شرایع الاسلام در این کتاب، به صورت مختصر شرح داده شده است و کتاب مدارک الاحکام بمنزله مکمل مسالک الافهام می‌باشد زیرا صاحب مدارک به منظور رفع این نقیصه به تالیف کتاب مدارک الاحکام در شرح قسمت عبادات شرایع الاسلام پرداخته است. در روضات الجنات این گونه آمده است، و صاحب المدارک الذی هو فی تدارک مسائل جده الجلیل العلام فی شرح عبادات کتاب بشرایع الاسلام. [۱]
روضات الجنات، ج۷، ص۴۵.
صاحب مدارک در مقدمه کتاب پس از تعریف از مسالک الافهام این گونه می‌گوید: غیر انه- قدس سره- مسلک فی اوائله مسلک الاختصار، فیثبت رموز تلک الحال مستورة علی حالها. و سپس می‌گوید بعضی از برادران دینی از من خواسته‌اند تا آنچه را شهید ثانی (قده) به اجمال بیان کرده است توضیح دهم و پس از استخاره آنچه را که خداوند صلاح دانسته بود عمل کردم. یکی از معدود کتب فقهی که فقهای شیعه در نقل اقوال بر آن اعتماد داشته‌اند کتاب مدارک الاحکام بوده که این خود نشانگر ارزش و اعتبار آن می‌باشد. مؤلف علاوه بر کتاب مدارک که شرح شرایع الاسلام می‌باشد کتاب نهایة المرام را نیز در شرح مختصر النافع که خلاصه شرایع الاسلام بوده و آن هم نیز تالیف محقق حلی (قده) می‌باشد نگاشته است. باید توجه داشت که کتاب دیگری نیز به نام مدارک الاحکام (المدارک) وجود دارد که مؤلف آن علامه حلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶ ق) می‌باشد که کتاب طهارت آن چاپ شده است و در اعیان الشیعة این گونه آمده است: منه اخذ صاحب المدارک اسم کتابه. [۳]
اعیان الشیعة، ج۵، ص۴۰۴.
۲ - تالیف و انتشارآن چنانکه در الذریعة آمده است تاریخ به پایان رسیدن کتاب مدارک الاحکام سال ۹۸۸ ق می‌باشد. و بنابراین تاریخی که در فتوکپی صفحه آخر نسخه اول خطی کتاب با عنوان «صورة الورقة الاخیرة» آمده است که سال ۹۹۵ می‌باشد صحیح بنظر نمی‌رسد. کتاب موجود توسط مؤسسه آل البیت علیهم‌السّلام لاحیاء التراث در سال ۱۴۱۰ ق و در انتشارات مهر قم چاپ شده است. ۳ - نسخههادر انتشار کتاب از چهار نسخه خطی استفاده شده است که عبارتند از: نسخه اول به خط محمد حسین بن سعد الدین غفاری و در سال ۱۰۰۰ هجری قمری و با رمز «ق» مشخص شده است و از اول کتاب تا کتاب حج می‌باشد و مؤلف با خط خود آن را اجازه داده است. نسخه دوم در سال ۱۰۰۶ ق و با رمز «ض» مشخص شده و از بحث نماز کسوف تا آخر کتاب می‌باشد. نسخه سوم به خط سید حسین بن علی زین الدین عاملی و در سال ۱۰۰۸ ق و با رمز «س» مشخص شده و از اول کتاب تا آخر نماز عید است. نسخه چهارم به خط حسین بن علی خوئی و در سال ۱۲۴۱ ق و با رمز «م» مشخص شده است. نسخه اول را مؤلف خوانده و بعضی قسمت‌ها را حذف و قسمت‌هایی را نیز اضافه نموده است. نسخه دوم نیز مطابق نسخه اول است. اما نسخه سوم و چهارم با آن دو نسخه اختلاف دارند. ۴ - تقسیم بندی مطالباولین دوره کتاب مدارک الاحکام در سه مجلد در مباحث عبادات نگاشته شده است. این کتاب از مبحث طهارت تا آخر مبحث حج را در بردارد. کتاب موجود در ۸ مجلد چاپ شده است. در جلد اول و دوم کتاب طهارت، در جلد سوم و چهارم کتاب صلاة، در جلد پنجم کتاب زکات، کتاب خمس و انفال، در جلد ششم مباحث صوم و اعتکاف و در جلد هفتم و هشتم کتاب حج مطرح شده است. ۴.۱ - مباحث مجلدات اول تا چهاردرجلد اول مباحث تعریف طهارت، اقسام طهارت، انواع آب‌ها، مبطلات وضوء، احکام تخلی، وضوء، غسل، احکام جنابت، حیض و احکام آن و غسل حیض مطرح شده است. درجلد دوم مباحث استحاضه، نفاس، احکام اموات، غسل میت، کفن پوشاندن، دفن کردن، غسل‌های مستحبی، تیمم، نجاسات و غسل مس میت آورده شده است. درجلد سوم مباحث نمازهای واجب و مستحب، تعداد رکعات آنها، وقت نماز، قبله، لباس و مکان نمازگزار، اذان و اقامه، افعال نماز و مبطلات نماز مطرح شده است. جلد چهارم شامل مباحث نماز جمعه، نمازهای عید فطر و عید غدیر، نماز خورشید گرفتگی، نماز اموات، احکام خلل در نماز، نماز قضا، نماز جماعت، احکام مساجد و نماز مسافر می‌باشد. ۴.۲ - محتویات جلد پنج تا هشتدرجلد پنجم مباحث تعریف زکات، واجبات زکات، (زکات حیوانات، طلا و نقره، غلات، مال التجارة)، کتاب خمس و انفال مطرح شده است. جلد ششم شامل مباحث صوم، مبطلات روزه، مکروهات روزه، زمان روزه، روزه‌های صحیح، علائم ماه مبارک رمضان، شرایط روزه ماه مبارک رمضان، روزه قضا، روزه کفارات، اعتکاف، شرایط اعتکاف، اقسام اعتکاف، احکام اعتکاف و مبطلات اعتکاف می‌باشد. جلد هفتم شامل مباحث تعریف حج، شرایط وجوب حجة الاسلام، حج نذری، نیابت، حج تمتع، حج افراد، حج قران، اقسام مواقیت، احکام مواقیت، مقدمات احرام، واجبات و احکام احرام، مستحبات و محرمات و مکروهات احرام، وقوف به عرفات، واجبات و احکام و مستحبات وقوف در عرفه، وقوف به مشعر (واجبات و احکام) می‌باشد. درجلد هشتم مباحث نزول به منی و مناسک آن، صفات هدی، هدی قران، اضحیه، حلق و تقصیر طواف (مقدمات، واجبات، احکام، مستحبات)، سعی، احکام منی پس از برگشتن، احکام مدینه و مکه، احصاء و صید، احکام صید، موجبات ضمان، صید حرم، محظورات احرام، احکام عطر زدن، پوشیدن لباس دوخته شده، حلق، شعر، جدال، کندن درختان حرم و در آخر، کتاب عمره آورده شده است. ۵ - حواشی و شروحکتاب مدارک الاحکام از زمان نگارش مورد توجه فقهای بزرگ شیعه واقع شده و حواشی و شروح زیادی بر آن نگاشته شده است که به مهم‌ترین آنان اشاره می‌شود. ۱- حاشیه بر مدارک، تالیف علی بن محمد طباطبایی صاحب ریاض المسائل (م ۱۲۳۱ ق). ۲- حاشیه بر قسمتی از طهارت کتاب مدارک الاحکام، تالیف سید محمد جواد حسینی شقرائی صاحب مفتاح الکرامة (م ۱۲۲۶ ق). ۳- حاشیه وحید بهبهانی، آقا محمد باقر بن محمد اکمل بهبهانی (م ۱۲۰۶ ق)، حاشیه بر کتاب طهارت و صلاة و قسمتی از زکات. ۴- تدارک المدارک، تالیف محدث بحرانی، شیخ یوسف صاحب حدائق (م ۱۱۸۶ ق). ۵- صفوة المرام من مدارک الاحکام، تالیف سید بشر بن محمد بن ثنوان (م ۱۱۹۰ ق). ۶- نهج الانام الی مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام، تالیف شیخ قاسم بن محمد حارثی همدانی (م ۱۲۳۷ ق). ۷- حاشیه بر مدارک، تالیف سید ابراهیم بن سلطان العلماء مرعشی آملی (م ۱۰۹۸ ق). ۸- حاشیه ملا عبدالله بن محمد تونی، صاحب وافیه (م ۱۰۷۱ ق). ۹- حاشیه بر مدارک، تالیف آقا محمد علی بن آقا باقر بهبهانی (م ۱۲۱۶ ق). ۱۰- حاشیه بر مدارک، تالیف ملا عزیز الله بن محمد تقی مجلسی، بزرگترین فرزند محمد تقی مجلسی (م ۱۰۷۴ ق). ۱۱- حاشیه بر مدارک، تالیف امیر ابراهیم بن امیر معصوم حسینی قزوینی (م ۱۱۴۹ ق). ۱۲- حاشیه بر مدارک، تالیف سید علی بن عزیز الله جزائری خرم آبادی (م ۱۱۴۹ ق). ۱۳- حاشیه بر مدارک، تالیف ملا محمد امین بن محمد شریف استرآبادی (م ۱۰۳۶ ق). ۱۴- حاشیه بر مدارک، تالیف شیخ محمد بن حسن بن زین الدین مشهور به شیخ محمد سبط (م ۱۰۳۰ ق). درباره او گفته شده که در خواب صاحب مدارک را دیده و او رضایت کامل خود را از این حاشیه اعلام کرده است. ۱۵- حاشیه بر مدارک، تالیف ملا محمد تقی طبسی شاگرد آقا جمال خوانساری در جلد ۶ الذریعة از صفحه ۱۹۶ تا ۱۹۸ به نوزده حاشیه در مورد مدارک اشاره شده است. ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار مجموعه آثار محقق حلي، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي. رده‌های این صفحه : آثار محقق حلی
|